Łabuszewski Tomasz - Śladami zbrodni, 1-Literatura historyczna
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Projekt edukacyjny
Materiały dla nauczycieli
WARSZAWA 2007
Spis treści
Wprowadzenie
5
Krótki kurs historii „bezpieki”
6
Droga do zbrodni
8
Sprawcy
9
O ary
12
Historyk jest jak detektyw
13
Historia mówiona krok po kroku
15
Śladami zbrodni
jako projekt edukacyjny
18
Jak zorganizować publiczną prezentację projektu
Śladami zbrodni
20
Scenariusz zajęć
O pamięci i upamiętnianiu jako elemencie budowania
tożsamości człowieka
21
Scenariusz zajęć
Czy można przebaczyć wrogowi?
33
Dodatkowe informacje
38
Tomasz Łabuszewski
pracowników naukowych wyższych uczelni, muzeów regionalnych,
członków stowarzyszeń kombatanckich i środowiskowych, przed-
stawicieli samorządu terytorialnego – odpowiedzialnych za sprawy
kultury i edukacji oraz mediów.
W wymiarze edukacyjnym, kierujemy go do nauczycieli i uczniów
szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. Naszym celem jest ukie-
runkowanie ich aktywności na poznawanie historii „małych ojczyzn”
poprzez najbardziej dramatyczne przejawy terroru komunistycznego.
Przesłane do IPN materiały zostaną upublicznione na stronie interne-
towej, zaś najciekawsze z nich zaprezentowane zostaną w przygoto-
wanym przez Instytut albumie dokumentacyjno-fotogra cznym.
Wprowadzenie
Założenia
Historia zbrodni komunistycznego aparatu represji od kilkunastu
lat jest przedmiotem badań wielu historyków. Do polskiego prawo-
dawstwa na stałe wprowadzone zostało pojęcie zbrodni komuni-
stycznych – dając podstawę do ścigania winnych ich popełnienia.
Tym dziwniejsza do wyjaśnienia jawi się luka, jaka istnieje zwłaszcza
w sferze zachowywania w pamięci społecznej miejsc związanych
z działalnością „bezpieki”. Rzecz nie dotyczy w tym wypadku
upamiętnień, które w ramach swoich ustawowych zadań realizuje Rada
Ochrony Pomników Walk i Męczeństwa, ale o wyciągnięcie z niebytu
ostatnich być może nie zniszczonych jeszcze namacalnych śladów
represji, o nadanie przynajmniej niektórym z nich rangi podobnej
np. do byłej siedziby gestapo przy Alei Szucha w Warszawie, czy Pawia-
ka. Czy komunistyczna katownia przy ul. Rakowieckiej – wypada reto-
rycznie zapytać – nie zasługiwała i nie zasługuje na zyskanie statusu
muzeum, w którym można byłoby eksponować pamiątki po o arach
i piętnować katów? Co z setkami siedzib powiatowych i wojewódz-
kich urzędów bezpieczeństwa, tajnych więzień, aresztów, o których
istnieniu pamięta coraz mniej świadków, a które przecież dla społecz-
ności lokalnych były i ciągle jeszcze są właśnie tym, czym osławiona
Rakowiecka dla Warszawy. Niemoc, a częstokroć i niechęć do nadania
owym miejscom dokumentującym trwale, poprzez samo swoje
istnienie, zbrodnie komunistyczne, była i jest symptomatyczna.
Mając na uwadze realne zagrożenie zatarcia w świadomości
społecznej tych miejsc, w końcu 2006 r. Biuro Edukacji Publicznej
rozpoczęło w skali ogólnopolskiej realizację programu badawczo –
dokumentacyjno – edukacyjnego, którego celem jest właśnie zacho-
wanie i upublicznienie wiedzy o „śladach zbrodni” komunistyczne-
go aparatu represji z lat 1944-1989 (w pierwszym etapie dotyczy on
okresu 1944-1956). Program zakłada sporządzenie dokumentacji
fotogra cznej, lmowej obiektów wykorzystywanych przez „bezpie-
kę” – tj. siedzib urzędów bezpieczeństwa, aresztów, więzień, zidenty-
kowanych miejsc zbrodni popełnionych przez: funkcjonariuszy UBP,
Informację Wojskową, MO, KBW, ORMO, agenturę resortu bezpieczeń-
stwa, ludowe WP. Szczególną wagę pragniemy zwrócić na zachowa-
ne jeszcze w wielu miejscach ślady „substancji zabytkowej” pozostałej
w wyżej wspomnianych obiektach - np. na inskrypcje sporządzone
przez aresztowanych na ścianach (w tym charakterystyczne kalen-
darze), pamiątki materialne – np. znalezione przy ekshumacjach itp.
Naszym celem jest także zebranie materiałów dotyczących zarówno
osób z kręgu aparatu bezpieczeństwa – związanych z konkretnymi
– prezentowanymi miejscami, jak i ich o ar. Mając to na uwadze, tam
gdzie będzie to możliwe, będziemy starali się uzupełnić ww. dokumen-
tację o szczególnie istotne w tym kontekście relacje świadków,
i materiał wspomnieniowy, czy wreszcie materiał dokumentacyjny
wytworzony przez samą „bezpiekę”.
Wykładnia prawna
Pojęcie zbrodni komunistycznej w polskim systemie praw-
nym pojawiło się dopiero na mocy ustawy o Instytucie Pamięci
Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi
Polskiemu z 18 grudnia 1998 r.
W
artykule 39
sprecyzowano,
iż zbrodniami owymi są:
czyny popełnione przez funkcjonariuszy
państwa komunistycznego w okresie od dnia 17 września 1939 r. do dnia
31 lipca 1990 r., polegające na stosowaniu represji lub innych form
naruszania praw człowieka wobec jednostek lub grup ludności, bądź w
związku z ich stosowaniem, stanowiące przestępstwa według polskiej
ustawy karnej obowiązującej w czasie ich popełnienia
.
Ustawa o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni
przeciwko Narodowi Polskiemu z 18 grudnia 1998 r. po raz pierwszy
de niowała także pojęcie organów bezpieczeństwa odpowiedzial-
nych za zbrodnie komunistyczne. Według art. 5 są nimi:
– Resort Bezpieczeństwa Publicznego Polskiego Komitetu Wyzwolenia
Narodowego,
– Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego,
– Komitet do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego,
–
Jednostki organizacyjne podległe ww. organom
[tzn. Korpus Bezpie-
czeństwa Wewnętrznego, Służba Więzienna, Ochotnicza Rezerwa
Milicji Obywatelskiej, Straż Przemysłowa],
a w szczególności jed-
nostki Milicji Obywatelskiej do dnia 14 grudnia 1954 r.
,
– Instytucje centralne Służby Bezpieczeństwa Ministerstwa Spraw
Wewnętrznych oraz podległe im jednostki terenowe w wojewódz-
kich, powiatowych i równorzędnych komendach Milicji Obywatel-
skiej oraz wojewódzkich, rejonowych i równorzędnych urzędach
spraw wewnętrznych
,
– Akademia Spraw Wewnętrznych,
– Zwiad Wojsk Ochrony Pogranicza,
– Zarząd Główny Służby Więziennej jednostek wojskowych Minister-
stwa Spraw Wewnętrznych oraz podległe im komórki,
– Informacja Wojskowa,
– Zarząd II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego,
– Inne służby Sił Zbrojnych prowadzące działania operacyjno – rozpo-
znawcze oraz dochodzeniowo śledcze, w tym w rodzajach broni oraz
w okręgach wojskowych.
Po raz pierwszy, i jedyny jak dotąd, stanowisko w sprawie
zbrodniczego charakteru działalności komunistycznego apara-
tu bezpieczeństwa zajął Sejm RP w 1994 r. W uchwale przegło-
sowanej 16 listopada stwierdzono
:
Sejm Rzeczypospolitej Polskiej
stwierdza, że struktury UB, Informacji Wojskowej, prokuratury wojskowej
i sądownictwa wojskowego, które w latach 1944–1956 były przeznaczo-
ne do zwalczania organizacji i osób działających na rzecz suwerenności
i niepodległości Polski, są odpowiedzialne za cierpienie i śmierć wielu
tysięcy obywateli polskich.
Adresat
Program „śladami zbrodni” adresowany jest do wszystkich
zainteresowanych zachowaniem i poszerzaniem wiedzy z zakresu
najnowszej historii Polski. Kierujemy go do historyków, studentów
kierunków humanistycznych, działaczy społecznych i kulturalnych,
ŚLADAMI ZBRODNI
PROJEKT EDUKACYJNY
5
Tomasz Łabuszewski
grożenie ze strony podziemia niepodległościowego bardzo szybko
z pomysłu tego się wycofano. W 1949 r. zaczęto tworzyć placówki UB
w zakładach pracy – tzw. referaty ochrony (już w 1950 r. istniały one
w 400 zakładach pracy). W wojewódzkich lub powiatowych urzędach
znajdowały się odpowiedniki struktur centralnych – tj. MBP, w WUBP
– były to wydziały, w PUBP i MUBP – referaty.
Paradoksalnie, w miarę postępów w walce z przeciwnikami
władzy komunistycznej, liczebność resortu bezpieczeństwa rosła.
Powstały w końcu lipca 1944 r. Resort Bezpieczeństwa, w końcu roku
liczył zaledwie ok. 2,5 tys. funkcjonariuszy, w maju 1945 r. – ok. 11 tys.,
w listopadzie 1945 r. ok. 24 tys. (w tym w centrali ok. 2,5 tys.), w 1953 r.
osiągając apogeum – ponad 33 tys. funkcjonariuszy. W tym samym
roku cały cywilny aparat bezpieczeństwa liczył 321 200 osób, w tym
MO – ponad 47 tys., KBW – 41 tys., WOP – ponad 32 tys., Straż Przemy-
słowa – 32 tys., Straż Więzienna – 10 tys.
Krótki kurs historii „bezpieki”
Co to takiego „bezpieka”?
Powstały 21 VII 1944 r. jako jeden z trzynastu – Resort Bezpieczeń-
stwa, przemianowany w styczniu 1945 r. na Ministerstwo Bezpie-
czeństwa Publicznego (istniejące do 7 XII 1954 r.), stanowił „zbrojne
ramię” partii komunistycznej – PPR/PZPR – niezbędne do uchwycenia
i utrzymania władzy w Polsce. „Bezpiekę” tworzyły nie tylko struktu-
ry urzędów bezpieczeństwa, ale także służby podległe i nadzorowa-
ne: Milicja Obywatelska, Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej
(powstała w marcu 1946 r.), Straż Więzienna, Straż Przemysłowa, Wojska
Ochrony Pogranicza, Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego.
Obok struktur cywilnych, w ramach Ministerstwa Obrony Narodo-
wej funkcjonował analogiczny pion wojskowy pod nazwą Głównego
Zarządu Informacji, utworzony na mocy ustawy z 30 IX 1944 r.
Skala i rodzaje represji
Skazani na karę śmierci i zmarli w więzieniach
Liczba skazanych na karę śmierci i straconych oraz zmarłych
w więzieniach znana jest szacunkowo dzięki dwóm zestawie-
niom sporządzonym na początku lat 90. przez Centralny Zarząd
Zakładów Karnych przede wszystkim na bazie akt osobowych
kartoteki Skazanych i Tymczasowo Aresztowanych. Są to: lista straco-
nych z marca 1990 r. obejmująca 2810 nazwisk oraz wykaz zmar-
łych z lutego 1993 r. zawierająca 20 439 nazwisk. Z całą pewno-
ścią zestawienia nie są pełne. Nie obejmują bowiem o ar wszyst-
kich śledztw, ale także egzekucji przeprowadzanych w majestacie
ówczesnego prawa. Dotychczasowe badania prowadzone przez IPN
pozwoliły na ustalenie przybliżonej liczby kar śmierci zasądzonych
przez sądy wojskowe w latach 1944-1956 na około 5 tys. (w tym przez
Wojskowe Sądy Rejonowe – 3468 kar śmierci w latach 1946-1955).
Osobną – niezbadaną kwestią pozostają w dalszym ciągu wyniki prac
sądów powszechnych (jak wynika z zestawień statystycznych Mini-
sterstwa Sprawiedliwości zasądzono ponad 2 tys. kar śmierci).
Struktury „bezpieki”
Główny Zarząd Informacji Wojska Polskiego składał się początko-
wo z 8 oddziałów, a następnie – od 1950 r. z 4 zarządów i 12 oddziałów,
z których część prowadziła działalność operacyjno-śledczą na terenie
jednostek wojskowych, np.
Zarząd I
– odpowiedzialny za ochronę kontrwywiadowczą Sztabu
Generalnego Wojska Polskiego,
Zarząd II
– odpowiedzialny za ochronę kontrwywiadowczą pozo-
stałych jednostek organizacyjnych Sił Zbrojnych,
Zarząd IV
– odpowiedzialny za śledztwa,
Oddział V
– odpowiedzialny za prowadzenie inwigilacji.
Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego
składało się z szere-
gu departamentów, samodzielnych wydziałów, biur i inspektoratów,
z których część odpowiadała za prowadzenie działalności operacyjnej
tzn. za represje wobec społeczeństwa. Najważniejszymi z nich były:
–
Departament III
– odpowiedzialny za walkę z podziemiem poli-
tycznym i zbrojnym,
–
Departament IV
– ekonomiczny – przeciwdziałający „aktom
sabotażu, dywersji i wrogiej propagandy” w przemyśle, handlu
i rolnictwie (w latach 1951-1953) wydzielono z niego Departament
VIII – ochrony komunikacji i IX – ochrony przemysłu ciężkiego
i zbrojeniowego),
–
Departament V
– społeczno-polityczny – odpowiedzialny za
administrację rządową i samorządową, sądownictwo, organiza-
cje społeczne i związki wyznaniowe (w 1953 r. wydzielony został
z niego Departament XI – zajmujący się zwalczaniem – głównie
Kościoła katolickiego),
–
Departament Śledczy
– odpowiedzialny za dochodzenia prowa-
dzone przez wszystkie departamenty,
–
Departament X
– odpowiedzialny za zwalczanie „wroga wewnęt-
rznego” we własnych – komunistycznych szeregach.
Liczba zamordowanych
Liczba zamordowanych członków polskiego podziemia niepodle-
głościowego w latach 60. została określona przez historyków komu-
nistycznych na blisko 9 tys. osób. Dane te są z pewnością wielokrotnie
zaniżone. Tylko 64. Dywizja Wojsk Wewnętrznych NKWD przyznawała
się w raportach do zabicia do sierpnia 1945 r. 927 żołnierzy AK. Tylko
obława w Puszczy Augustowskiej z lipca 1945 r. zorganizowana przy
współudziale jednostek Armii Czerwonej i 1. Armii WP pochłonęła
ponad 700 o ar. Nieoszacowana pozostaje natomiast liczba osób
zabitych w wyniku obław, pacy kacji, w walce lub też bez jakiejkol-
wiek sankcji karnej przez grupy operacyjne UB, MO, KBW, ludowego
WP.
Liczba aresztowanych
W latach 1945-1954 sądy wojskowe osądziły za przestępstwa
przeciwko państwu co najmniej 81 500 osób, w tym w latach 1946-
1949 – 35 615 cywilów. Zestawienie powyższe nie obejmuje jednak
zarówno 1944 r. jak i lat 1955-1956, a także szacunkowych choćby
danych dotyczących sądów powszechnych, które tylko w latach
1946-1948 skazały łącznie blisko 350 tys. osób, w tym bliżej nieznaną
liczbę za przestępstwa przeciwko państwu i porządkowi publiczne-
mu. Wydaje się prawdopodobne, iż całkowita liczba aresztowanych
z powodów politycznych sięgnęła 250 tys. osób. Dane te nie obejmu-
ją bliżej nieokreślonej grupy zatrzymanych przez terenowe placówki
UB, MO, czy też grupy operacyjne KBW (których z różnych przyczyn
nie uwzględniano w raportach), a także kilkudziesięciu tysięcy o ar
działalności NKWD i NKGB (tylko zbiorcza dywizja Wojsk Wewnętrz-
nych NKWD zamknęła 1944 r. liczbą ponad 16 tys. aresztowanych.
Struktury terenowe podległe Ministerstwu Bezpieczeństwa
Publicznego składały się z dwóch podstawowych poziomów:
wojewódzkiego (Wojewódzkie Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego)
oraz powiatowego (Powiatowe Urzędy Bezpieczeństwa Publiczne-
go oraz Miejskie Urzędy Bezpieczeństwa). W 1945-1946 r. podjęto
także próbę tworzenia placówek gminnych, z uwagi jednak na za-
6
ŚLADAMI ZBRODNI
PROJEKT EDUKACYJNY
[ Pobierz całość w formacie PDF ]